صبورالله سیاه سنگ

چراغی بر فراز گنجواژه

"دیوالی" یا "دیپ والی" آمیزه یی است از دو واژه "دیو/دیپ" (چراغ) و "اوالی" (انبوه/قطار) در زبان سنسیکریت. میتوان آن را "انبوهه چراغها" یا به سادگی "چراغان" نامید. البته "دیپ" در گویش باشندگان پنج بخش آفتاب برامد، آفتاب نشست، شمال، جنوب و دل هند، به شیوه های گوناگونِ دیپا، دیپک دیو، دیا، و دیوه نیز شنیده میشود و همه جا به روشنی برخاسته از چراغ تیلی یا روغن افروخته اشاره دارند. شاید واژه پشتوی "دیوه" نیز پیوند روشنی با همین چراغ کهن داشته باشد.

پیشینه

"جشن چراغان" از سپیده دم پیش از درخشیدن آفتاب تاریخ، برای پیروان آیین جین دهرما، هندو و سکهـ در نقش ارجناکترین رسم نیاکان به یادگار مانده است. این رویداد سترگ چندین هزار ساله که ریشه در زندگی کاشتکاری هند باستان دارد، به گمان زیاد، دنباله "جشنواره شبینه خرمن برداری" خواهد بود.

واژه دیوالی و پاکیزگی بایسته آن در نقش خجسته ترین روز رسیدن مهاویرا به نیروانا، نخستین بار در در برگهای "هریوامشاه پرانا" نوشته Acharya Jinasena در سال شاکا_سموات 705 (میانه سده نهم) دیده شده است:  

تتستوه لوکه پرتیوارشم آدرت

پراسیدها دیپالیکایا آترا بهارتی

سمودیاته پوجایتم جین ایشورام

جینیندرا نیروانا ویبهوتی بهکتی بهک

مرمان همه ساله برگزار میکنند

دیپ والی شکوهنده را در سرزمین بهارت

با خلوص و حرمت به جا می آورند نیایش شان را

برای گرامیداشت رسیدن جینیندرا به نیروانا

شماری از پژوهشگران "جین دهرما" به این باور اند که در کتابهای مقدس راماین، مهابهارت، براهمن پرانا و چاریتمنای تلسی داس نشانه یی از دیوالی به چشم نمیخورد. آنها آغاز "جشن چراغان" را فراتر از پیدایش کیش هندو، سکه و بودا دانسته و میگویند که این جشن با سرچشمه جین دهرمایی و پس از  گذشت سالها در هند فراگیر شده است. البته تاریخنگاران دگراندیش این پژوهش را نمیپذیرند.

خاستگاه دیوالی در "کلپاسوترا" اثر بهادراباهود (433 تا 357 سال پیش از میلاد) چنین آمده است: "فرمانروای سرزمین ویشالی، شاه چیتاکا و همتاهایش با افروختن چراغها گفتند که روشنی جاودانه دانایی از این جهان کوچیده است. بایسته آن است تا برای زنده نگهداشتن یادبودش چراغهای زمینی را برافروزیم."

ابوریحان محمد بن احمد البیرونی نیز هزار سال پیش در "تحقیق ما للهند من مقولة معقولة فی العقل أم مرذولة" از دیوالی یاد کرده است.

چهارده پیوند دیگر با دیوالی

دیوالی همه ساله در سراسر هند، ولی نه در بخشهایی از ایالت کرالا، و در چهار گوشه جهان از سوی بیشتر از نهصد و هفتاد میلون باورمند، به شیوه های گونه گونه برگزار میگردد. گذشته از زمینه پارینه جین دهرمایی، پردازهای زیرین نیز در افسانه دیوالی جا دارند:

1) دیوالی زادروز لکشمی یا آلهه سرمایه است. لکشمی در همین روز هنگام بیتابی سمودرا_منتهن (دریا) چشم باز کرد.

باید گفت که سرمایه و اندوختن دارایی در کیش هندو و سکهـ  ناهمانندیهای فراوان با آیینهایی که میگویند "سرمایه چرک دنیاست"، دارد. سرمایه در هندوگرایی افزون بر پاک و ارزشمند بودن، نماد کار شایسته و پاداش آسمانی و زمینی به دو دست کارگر است.

2) در بهوشیوترا آغاز دیوالی، روز  "اماواشیا" در ماه "کرتیک"، برمیگردد به داستان شاه بالی. بر بیناد این روایت، نامبرده پس از کشته شدن به دست ویشنو، میتواند سال یک بار به زمین آید و گواه دیدن ملیونها چراغ باشد.

ابوریحان البیرونی دیوالی را از همین روزنه نمایانده  است.

3) باشندگان شمال هند، دیوالی را در واپسین روز گاهنامه "ویکرم" جشن میگیرند و فردای آن را نخستین روز سال نو میخوانند. آنها با رویکرد به راماین میگویند: دیوالی بزرگداشت برگشت پیروزمندانه شاه راماچندرا، شهبانو سیتا دیوی و لکشمن (برادر شاه راما) به شهرک کوشاله است. هنگامی که راما به زندگی و نیروی اهریمنی راون پایان بخشید، شام تاریک شده بود. مردم از خوشی زیاد، شهر آجودهیه یا آیودهیا را با افروختن چراغهای تیلی، و پراگندن آتشفروزه ها (ترقه ها) در کرشنا چتورداسی یا تاریکترین شب ماه  جشن گرفتند.   

4) مردم جنوب هند که گردش سال را با گاهنامه دیگری به نام "شالیوهانا"  میسنجند، این جشن را "دیپ والی" نامیده و آن را فردای گرامیداشت پیروزی کرشنا و همسرش سیتابهاما بر اهریمن ناراکاسورا و آزاد ساختن شانزده هزار زن زندانی از بازداشتگاه وی میدانند.

5) در مهابهارت آمده است که پنداواس پس از دوازده سال بازداشت در زندان کاوراواس در همین روز آزاد شد و نامورترین پیام آور چیرگی نکویی بر زشتی گردید.

6) گروهی از مردمان دیگر، دیوالی را به پاس پادشاه شدن چندراگوپتای دوم یا ویکرمادیتیه، یکی از برازنده ترین فرمانراویان این سرزمین، شایسته برپایی میدانند.

7) هفت رویداد دیگر نیز با برگزاری دیوالی پیوند دارند: نیایش گنیش یا آلهه پیلسر آگاهی، نیایش مادر کالی، پیریزی "آریا سماج" از سوی مهارشی دیانند بزرگترین بهخواه (اصلاح طلب) هندو، به نیروانا رسیدن مهاویر تیرتهانکر پیشوای جینیزم مدرن، نهادینه ساختن روز دیوالی از سوی گورو امر داس، گذاشتن سنگ تهداب نیایشگاه زرین (گولدن تمپل) امرتسر در 1577، و رها شدن هرگوبیند سنگهـ ششمین پیشوای سکهـ ها با پنجاه و دو  شاه دیگر  از زندان گوالیار.

پنج روز دیوالی

جش چراغان در همه جای جهان مانند شمال هند در پنج روز را در بر میگیرد: دهن تیرس، چهوتی دیوالی، بری دیوالی، ورشا پراتیپادا و بهایی دوج.

1) دهن ترایوداشی یا دهن تیرس: سیزدهم اشوین روز آراستن آستان خانه ها با چیدن چراغهای تیلسوز، آویختن فراویزهایی از برگ آم، گل همیشه بهار، و گذاشتن نقشینه هایی به نام رنگولی یا الپنا به برنده ها، دم دروازه و باغچه ها است. در این روز تحفه هایی به زنان خانواده (مادر، همسر، خواهر یا دختر) پیشکش میشود. تحفه های فلزی، به ویژه زیور نقره یی که نمایانگر آرزوی خوشبختی برای خانواده اند، شگون خوبتر دارند.

2) کالی چوداس، نورک چوترداسی یا چهوتی دیوالی: چهاردهم اشوین شب افروختن چراغها، دوباره آراستن فراویزها و به جا آوردن نیایش ویژه لکشمی برای پذیرایی آلهه سرمایه است. برخاستن پیش از آفتاب، تیل آلودن بدن و پیشکش کردن آب پاک به درگاه یما راج یا آلهه مرگ ویژه همین روز است.

3) بری دیوالی: شب چراغ افروزی، شب دنباله نیایش ویژه لکشمی برای پذیرایی آلهه سرمایه و مرز پایان یک سال بازرگانی و آغاز سال تازه شمرده میشود. دیوالی بزرگ نه تنها برای سرمایه داران بلکه برای هر آنکه کار و دستمزدی دارد، روز "چوپرا پوجن" یا "سرمایه ستایی"  و گشایش دفترچه های حسابی نو پنداشته میشود.

4) پدوا، ورشا پراتیپادا: این روز که اناکوت (کوه خوراکه) هم گفته شده، ویژه به جا آوردن نیایش گواردهن یا پرستش کرشنا در نیایشگاههای برون از خانه به شادمانی بزرگداشت پادشاه شدن ویکرم_ادیتیا است.

در این روز مردمان پنجاب، هریانه، اتراپردیش و بیهار بلندیهای تپه مانندی میسازند، سپس آن را با گلبرگها میپوشانند و همانجا به نیایش میپردازند.

5) بهایی دوج یا بهیا دوج: این روز که در گویش هندی "بهاو_بیج" و در مراتهی و نیپالی "بهایی تیکه" نیز گفته میشود، یادآور دیدار یمراج یا خدای مرگ با خواهرش یمونا/ یمی است.

در افسانه دیگری آمده است که کرشنا پس از کشتن دیو راون نزد خواهرش سبهادرا آمد. سبهادرا برادرش را مهربانانه خوش آمدی گفت و بر سر و شانه اش شیرینی و گلهای بسیاری افشاند و در پایان به پیشانیش تیکه (خال مقدس) سرخی گذاشت.

میگویند اگر در واپسین روز دیوالی برادر به دیدن خواهر برود و تیکه یی از دست وی به پیشانیش گذاشته شود، هرگز به دوزخ نخواهد رفت.

واگشایی نمادها

فشرده ترین شناسنامه دیوالی پیروزی روشنایی سه گانه آگاهی، زندگی و دوستی بر تیرگی سه گانه نادانی، نابودی و دشمنی است. "جشن چراغان" را میتوان جشنواره گرایش آدمها به پاکیزگی نیز دانست. 

1) افروختن چراغ نماد ستیز پایان ناپذیر در برابر تاریکی است. رابیندرناتهـ تاگور (1861-1941)

سروده کوتاهی به نام دیوالی دارد. او به کمک کمتر از ده واژه این رابطه را چنین نشان داده است:

شب تیره است

چراغ عشق را بیفروز

با زندگی و نیایش خویش

چراغ در ادبیات سنسیکریت و هندی، افزون بر ارزشهای پیشگفته پیشنهاد کننده تندرستی، بهزیستی، راستکاری و خوشبختی نیز است. شمار زیادی از سرودپردازان جهان مانند ازرا پاوند، اکتایو پاز، آلن گینسبرگ با نگاهی که به پیشینه ادبیات هند داشتند، بار بار به این دو نماد کارآ پرداخته اند. در ادبیات دیروز و امروز فارسی نیز صدها هزار نمونه از کاربرد روشنی برای تیرگی زدایی یافت میشوند.

2) آتشبازی و آوای برخاسته از ترقه ها و سوختنیهای مانند چوب، کاغذ، زغال آمیخته با باروت، عود و برگهای خشکیده نماد خوشی و به تماشا گذاشتن زندگی در برابر دیدگان خدایان و دور راندن نیروهای مرگبار، تباهکن و ویرانگر  است.

3) در پاره یی از نمونه های ادبیات هند، آمیزه گرما، روشنا، خوشبو و شادمانی را نماد زندگی جاوانه در جهان آینده گفته اند. این آمیزه بر زمینه رنگ زعفرانی اگنی (درفش آتشین) نمایانگر و پیشنهاد کننده شانتی یا آرامش جاودانه در بهشت برین میشود.  

دیوالی در افغانستان

هندوان افغانستان مانند بخش بزرگی از مردمان شمال هند، دیوالی را با سنجه کرشنا چتورداسی در ماه "اشوایوجا" یا "اشوین" که امسال با گذار از تاریکترین شب واپسین اکتوبر و آغاز نوامبر فرامیرسد، جشن میگیرند.

برای آگاهی بیشتر میتوان رو آورد به "هموطن هندوی افغان، دیـوالی مبارک!" نوشته ایشرداس در این سایت.

اشاره ها

1) "جین دهرما" کهنترین کیش پیش از پیدایش هندوییزم و بودیزم شمرده میشود. گرچه امروز شمار پیروان آیین جین کمتر از هندوها، سکهـ ها و بوداییهاست، ولی از دامنه با شکوه اثرگذار بودنش بر سه باور پیشگقته نمیتوان چشم پوشید. 

2) Acharya Jinasena نامورترین نویسنده جین باور است. زندگی او را در میان سالهای 770 تا 850 میدانند. برخی از یادداشتها و پرسشهای نامبرده در پیرامون آفریدگار، جهان، زندگی و مرگ پس از هزاروچندصد سال، همچنان "جنجال برانگیزترین" خوانده میشوند.

3) نیروانا را با اندکی فروگذاشت و ساده سازی میتوان "معراج آرامش روحی، روانی و جسمانی" خواند، ولی کلیت مفهوم نیروانا گسترده تر از آن است که بتواند به این کوتهی فشرده شود.

4) مهاویرا بنیانگذار آیین "جین" در 599 پیش از میلاد در روستای نزدیک پتنه یا بیهار کنونی چشم به جهان کشود  و در 527 پیش از میلاد در روستای پاوه بیهار درگذشت.

برخی از پژوهشگران، ریشابها ناتهـ را آغازگر جین دهرما دانسته و مهاویرا را در نقش رهنمای شماره دو، همروزگار سیدارتها گائوتاما بودا میپندارند.

5) ابوریحان محمد بن احمد البرونی دانشمند بزرگ جهان، در 973 در خوارزم به جهان آمد و در 1048 در غزنه درگذشت.

6) دگرگونی در گزیدن گاهنامه ها از سوی هندوها و سکهـ ها، آغاز سال نو را نوسانی ساخته است. از همین رو، نوروز در کرالا، اندهرا پردیش، بنگال، مهاراشتر، آسام، پنجاب، و کشمیر  از هفدهم اپریل تا سیزدهم مارچ در روزهای گوناگون برگزار میشود.

7) در باورهای گوناگون جهان جلوه هایی از کرسمس، شب برات، لوسیا، کم یا بیش همانندیهایی با دیوالی دارند.

8) سخنرانی دلگرم کننده پاپ ژان پال دوم در جشن چراغان 1999 در یکی از کلیساهای هند که به آیین دیوالی آراسته شده بود، یک بار دیگر به رونق فراگیر دیوالی در چهار گوشه جهان افزود.

9) دیوالی سال پار شب دوازدهم نوامبر بود، و سال آینده شب بیست و پنجم اکتوبر خواهد آمد.

از نویسنده و دوست  گرانمایه ام مالینی بیسین که در فراهم ساختن این نوشته فراوان کمکم کرد، به همه پرسشهایم پاسخ گفت، و مرا به چندین سایت ویژه دیوالی رهنمون شد، سپاسگزارم. 

[][]

ریجاینا (کانادا)

بیست و نهم اکتوبر 2005

برگرفته شده : از سایت وزین www.kabulnath.de